اولین پایتخت باستانی ایران
استان همدان از جمله استان‌های کوهستانی، مرتفع، سرد و بادخیز غرب کشور و با ۲۱۷۲ کیلومتر مربع وسعت حدوداً 2/1 درصد کل مساحت ایران را تشکیل می‌دهد.
رشته کوه‌های زاگرس و ارتفاعات الوند که از شمال غربی همدان به جنوب شرقی این استان امتداد و ارتفاعات و کوه‌های گرمه و سرده، لشگردر، آلمابولاق، سیاه‌دره، چل تابالغان، بهارلو، بوقاطی، آلماباغ، گری، گرمی و خان گرمز موجب شده‌اند که اغلب شهرهای این استان در ارتفاعات واقع شوند و به علت شرایط اقلیمی و طبیعی، تقریباً در تمام ایام سال وزش باد در سطح استان ادامه دارد.
آب و هوا در مناطق مرتفع کوهستانی سرد و در مناطق جنوبی تقریباً معتدل و کوهستانی می‌باشد. زمستان‌های همدان سرد و طولانی و اکثراً بیش از 4 ماه در سال یخبندان است.
همدان در تمام ایام زمستان دارای شرایط طبیعی مناسبی برای علاقمندان به ورزش‌های زمستانی مثل اسکی است. پیست اسکی تقریباً وسیع و مجهز آن تا ماه‌های اولیه‌ی بهار مورد استفاده علاقمندان قرار می‌گیرد و همه ساله جمع کثیری از علاقمندان به منظور استفاده از امکانات این ورزش مفرح به همدان مسافرت می‌نمایند، اما بهترین زمان برای کسانی که قصد سفر تحقیقی یا تفریحی و بازدید از جاذبه‌های تاریخی و باستانی همدان را دارند با توجه به شرایط اقلیمی و آب و هوای منطقه از اواخر اردیبهشت تا اواخر مهرماه است.
در این ایام علاوه بر سرسبزی و زیبایی و طبیعت پرگل و گیاه این استان، تابش خورشید و گرمای هوا بسیار مطلوب و دلچسب است.
استان همدان با آن که فاقد منابع آبی، هم چون دریا و دریاچه است، به علت وجود رشته کوه‌هایی چون زاگرس و الوند و دیگر قلل سر به فلک کشیده و برف‌گیری آنها که در بیشتر ایام قلل آنها، پوشیده از برف می‌باشند. ذوب تدریجی برف‌های زمستانی در فصل گرما و تابستان رودها و تالاب‌ها و سراب‌ها و چشمه‌های متعددی را بوجود می‌آورند.
بعضی از سراب‌ها و تالاب‌های همدان عمری به درازای ده‌برابر آثار باستانی چند هزار ساله این استان دارند، مثل تالاب زیبای «گردخورده» یا «آق گل» که زمین‌شناسان طول عمرش را ۴۰ هزار سال تخمین زده‌اند و حدوداً ۵/۱۷ کیلومتر مربع وسعت دارد یا تالاب پیر سلیمان که هر دو تالاب با پوشش گیاهی فراوان در بهار و تابستان مأمن انواع اردک، فلامینگو، مرغ باران، آب چلیک، کاکانی، حواصیل، غاز و دیگر پرندگان مهاجری هستند که از روسیه، قفقاز، کشورهای اسکاندیناوی و دیگر نقاط اروپایی و آسیایی به این منطقه می‌آیند.
کشاورزی و باغداری در این استان رونق دارد. کشت آبی و دیم معمول است گندم و جو، سیب‌زمینی، چغندر قند از عمده محصولات کشاورزی همدان هستند.
محصول گردوی همدان، مخصوصاً گردوی تویسرکان بی‌نظیر است.
وجود رشته کوه‌های کهنسال، بارندگی فراوان، ساختار طبیعی و عوامل دیگر در طول هزاران سال موجب ایجاد غارهای متعددی گردیده که بعضی از آنها به علت اقامت انسان در دوران‌های مختلف جنبه‌ی تاریخی دارد و بعضی دیگر به جهت برخورداری از بلوره‌ها و قندیل‌ها و اشکال مختلفی که بوسیله استالاکتیت و استالاگمیت بوجود آمده، زیبایی و شکوهی دیدنی دارد.
استان همدان شامل 16 شهر و شهرستان به اسامی همدان، نهاوند، تویسرکان، ملایر، کبودرآهنگ، اسدآباد، بهار و رزن و 18 بخش و مرکز آن شهر همدان است.
همدان
شهر همدان دارای تاریخ و پیشینه‌ای کهن است. احداث و بنای اولیه‌ی آن را بیش از 700 سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد.این شهر به دستور دیاکو پادشاه مقتدر ماد بنا شد و او پس از پایان کار احداث و ساختمان کاخی عظیم که دارای قلاع و دژهای متعدد بود، آنرا پایتخت و محل خزانه‌ی خود قرار داد و نام هگمتانه را بر آن نهاد.
درباره‌ی چگونگی ایجاد هگمتانه مورخین یونانی نوشته‌اند: دیاآکو پس از انتخاب محلی در کنار کوه الوند (اورتت یا اورنتس) جهت مرکز حکومت خود شهر و کاخی عظیم که شامل هفت قلعه‌ی تو در تو بود احداث کرد. مهمترین و مستحکم‌ترین قسمت این کاخ، قلعه‌ی هفتم بود
که داخل آن کاخ پادشاه و خزانه قرار داشت و آنرا اگباتابا نامید. یونانی‌ها واژه‌ی «هگمتانه» یا «هنگمتانه» را که به زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع است اکتابانا می‌نامند.
این واژه در آثار به جای مانده به زبان ارمنی «اهمتان» و در زبان سریانی و پهلوی «اهمدان» آمده و در گویش نویسندگان عرب «اهمدان» به همدان تبدیل گردیده است.
می‌گویند در تورات نیز نامی از «احتمانا» آمده که به احتمال زیاد همان هگمتانه می‌باشد.
تپه‌ی باستانی هگمتانه که در مرکز شهر همدان قرار دارد، بقایای شهر باستانی هگمتانه پایتخت عهد کاسی‌ها، مادها و هخامنشیان است. در کاوش‌های باستانی که در این تپه انجام گرفته آثار بسیار با ارزش و گرانبهایی از دوران باستانی این شهر به دست آمده است.
هگمتانه یا همدان در طول عمر چند هزار ساله‌ی خود با فراز و نشیب و حوادث و وقایع زیادی روبرو شده، و دوران‌های سخت یا آرامی را پشت سر گذاشته و بارها ویران و آباد شده است.
هگمتانه برای اولین بار در دوران حکومت بخت‌النصر و به دستور او به کلی ویران شد ولی هنگامی که داریوش بزرگ زمام امور را به دست گرفت، بر بازسازی و ترمیم ویرانی‌ها و آبادانی آن همت گماشت و بعدها در دوران حکمرانی اشکانیان و ساسانیان، با احداث کاخ‌ها و قصرهای باشکوه برای اقامت پادشاهان اشکانی و ساسانی این شهر به اوج عظمت و آبادانی و زیبایی خود رسید، اما:با پیروزی اعراب نه تنها کاخ‌های سلطنتی تخریب بلکه تمام شهر به طور کامل ویران شد. این تسلسل آبادانی و ویرانی، حمله و تاراج و ترمیم خرابی و بازسازی، قرن‌های متمادی تا سال 1135 هجری ادامه یافت و از آن سال به مرور ثبات و ایمنی نسبی یافت و چون در مسیر جاده‌ی ابریشم و راه‌های اصلی منطقه‌ی غرب کشور قرار داشت به زودی به صورت یکی از مراکز بازرگانی درآمد.
در شهر همدان و دیگر شهرهای این استان بقایای آثار باستانی و تاریخی فراوانی مثل کتیبه‌ها، برج‌ها، کاخ‌ها و… وجود دارد که یادآور دوران عظمت و شکوه ایران باستان می‌باشد. تپه‌ی باستانی هگمتانه در سال 1913 میلادی توسط یک هیأت فرانسوی که از سوی موزه لوور پاریس ماموریت یافته بود، مورد کاوش و حفاری باستان شناسی قرار گرفت.
در حفاری‌های انجام شده علاوه برکشف اشیاء با ارزش عهد باستان، آثاری به دست آمد که نمودار وجود شبکه‌ی منظم آبرسانی در شهر باستانی هگمتانه بود و در کاوش‌هایی که در سال‌های 1362 تا 1370 انجام گرفت، یکی دیگر از کهن‌ترین آثار تمدن بشر یعنی حصار طولانی و دو برج عظیم این شهر کشف شد.
کتیبه‌های گنج‌نامه
در 5 کیلومتری همدان و در دامنه‌های الوند دره‌ی باصفای عباس‌آباد قرار دارد که کتیبه‌ها و آبشار گنج‌نامه نیز در امتداد همین دره واقع شده است.
در این دره سنگ نبشته‌هایی از زمان داریوش اول هخامنشی برجای مانده که گفته می‌شود پس از اتمام کار سنگ نبشته‌های بیستون به دستور داریوش برسر راه هگمتانه که پایتخت تابستانی هخامنشیان و در مسیر جاده‌ی شاهی قرار داشت کار نقر و حتک آن انجام گرفته است.
هر یک از این کتیبه‌ها به سه زبان فارسی باستانی، اعیلامی یا شوشی، بابلی و به خط میخی مادی یا هخامنشی می‌باشد.
در گذشته با توجه به این که گفته می‌شد خزانه‌ی هخامنشیان در هگمتانه قرار داشته تصور عمومی بر این بود که سنگ نبشته‌ها، راهنمای محل خزانه و گنج‌های داریوش است ولی پس از آن که باستان شناسان فرانسوی و انگلیسی موفق به ترجمه‌ی آنها شدند، محرز شد که سنگ نبشته‌ها راز مکتوب گنج نیست بلکه ورقی از تاریخ باستانی ایران است.
یکی از این دو کتیبه مربوط به داریوش هخامنشی و دیگری مربوط به خشایار شاه می‌باشد. ترجمه‌ی کتیبه داریوش چنین است.
«خدای بزرگ است اهورمزدا، که این سرزمین را آفرید، که مردم را آفرید، که شادی برای مردم آفرید که داریوش را شاه کرد، شاهی از بسیاری، فرمانروایی از بسیاری..
منم داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه سرزمین‌هایی که نژادهای گوناگون دارند، شاه سرزمین دور و دراز، پسر ویشتاسب هخامنشی»
و کتیبه‌ی دیگر که مربوط به خشایار شاه و در قسمتی پایین‌تر از کتیبه‌ی داریوش قرار دارد، قسمت اول متن آن همان متن کتیبه‌ی داریوش است ولی در جملات آخر پس از شاه شاهان نوشته شده «شاه کشورهای دارای ملت‌های بسیار، شاه این سرزمین بزرگ، دور دست پهناور، پسر داریوش شاه هخامنشی»
شیر سنگی
شیر سنگی که بیش از 2 متر طول و یک متر و 20 سانتیمتر عرض و اندازه ارتفاع سینه‌اش می‌باشد یکی دیگر از آثار باقی‌مانده‌ی عهد باستان است.
این شیر که پاهایش شکسته و مفقود شده و گذشت ایام خسارت‌هایی به بدنه‌اش وارد ساخته، کاملاً زیبایی و صلابت خود را حفظ کرده است.
در مورد زمان ساخت شیر سنگی، روایات متفاوتی وجود دارد که از دوره‌ی پارت‌ها و مادها شروع و به دوران اسکندر ختم می‌شود، اما قوی‌ترین نظریه اینست که این مجسمه و قرینه‌اش در زمان اشکانیان در دو طرف دروازه نصب بوده‌اند.
مقبره استرومردخای
مقبره‌ی ملکه خشایار شاه و عمویش «استرومردخای» در مرکز شهر همدان قرار دارد.
ساختمان اولیه‌ی آرامگاه حدود 12 قرن پیش توسط کلیمیان به پاس خدمات استرومردخای احداث شد و بعدها، بارها تجدید بنا گردید و ساختمان فعلی، احتمالاً در قرن هفتم هجری به جای بنای قبلی که متعلق به قرن سوم هجری بوده، احداث گردیده است.
در داخل بنای آرامگاه، دو صندوق منبت‌کاری گران قیمت وجود دارد که هریک بر روی قبری قرار گرفته است. این دو قبر را به استرومردخای نسبت می‌دهند و براساس روایات موجود استر با نفوذ خود مانع کشتار کلیمیان در زمان خشایار شاه شده است.
تهیه و تنظیم : جناب آقای انصافی
